„Nigdy nie pracuj tyle, żeby nie mieć czasu na życie.”
[Wladimir Szot]
Na podstawie opisu Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11, wypalenie zawodowe definiuje się jako zespół objawów wynikających z doświadczania przewlekłego stresu związanego z wykonywaną pracą, który nie został skutecznie opanowany. Charakteryzuje się poczuciem przewlekłego zmęczenia, braku energii oraz wyczerpania w kontekście psychicznym jak i fizycznym. Objawia się zwiększonym dystansem psychicznym do wykonywanej pracy i poczuciem awersji do niej oraz poczuciem nieskuteczności i braku osiągnięć oraz idącym za tym brakiem motywacji. Według ICD-11 wypalenie odnosi się konkretnie do zjawisk w kontekście zawodowym i nie powinno być stosowane do opisywania doświadczeń w innych obszarach życia. Warto dodać, że problem ten nie jest określany jak choroba, ale jako znacznie wpływający na stan zdrowia (ICD-11, 2019; Stradomska, 2021).
Do przyczyn wypalenia zawodowego powodujących obciążenie emocjonalne, należą między innymi:
– nadmierne obciążenie pracą i obowiązkami;
– brak możliwości podejmowania decyzji o własnej pracy;
– presja związana z chaosem i wysokimi wymaganiami w miejscu pracy;
– niedostateczne wynagrodzenie;
– konflikty między współpracownikami;
– brak sprawiedliwości (dyskryminacja) polegający na przykład na nierównomiernym obciążeniu pracowników obowiązkami;
– konflikt wartości między wymaganiami stawianymi pracownikowi, a jego osobistym systemem wartości
(MindHealth, b.d.; Mańkowska, 2018).
Wypalenie to stan frustracji i wyczerpania emocjonalnego, psychicznego, a nierzadko także fizycznego, wywołany długotrwałym lub powtarzającym się stresem. Najczęściej mówi się o wypaleniu w odniesieniu do zawodów skupiających się na pracy, która opiera się na interakcji z ludźmi takich jak na przykład: nauczyciel, lekarz, pielęgniarka/pielęgniarz, ratownik medyczny, pracownik socjalny czy psycholog. Objawy wypalenia zawodowego są takie same, niezależnie od grupy zawodowej której dotyczą. Częstym objawem występującym u osób cierpiących z powodu zespołu wypalenia zawodowego jest zauważany przez otoczenie cynizm. Dostrzegane i określane jest w ten sposób obojętne emocjonalnie podchodzenie do spraw uczniów w przypadku nauczycieli; pacjentów w przypadku lekarzy, pielęgniarek i psychologów czy też kolegów z pracy we wszystkich zawodach. Natomiast ten brak zaangażowania względem tych osób, jest tak naprawdę konsekwencją znużenia oraz braku sił i chęci na zagłębianie się w interakcji z drugim człowiekiem. Zbyt obojętne lub nawet bezduszne reagowanie na innych ludzi prowadzi do przedmiotowego traktowania klientów, pacjentów, uczniów, czy podopiecznych, ale często zachowania te nie są postrzegane jako następstwa wypalenia zawodowego. Wypalenie znacznie utrudnia wypełnianie obowiązków osoby pracującej w danym zawodzie. Spada jej efektywność oraz zaangażowanie w wykonywaną pracę (Zuwalska, b.d.; Stradomska, 2021).
Za przykład weźmy zawód nauczyciela w Polsce, który jest znacznie przeciążony obowiązkami i wymaganiami, a które musi jego przedstawiciel, a najczęściej przedstawicielka spełniać. Dodatkowo, nauczyciele są mocno narażeni na krytykę ze strony uczniów, ich rodziców, współpracowników i kadry zarządzającej daną placówką. Kolejnym czynnikiem stresogennym są przeładowane programy nauczania, co czyni niemożliwymi do zrealizowania ich w ustalonej ilości godzin. Mimo tego konieczne jest przedstawienia tego zakresu uczniom, oraz ocena ich postępów w nauczaniu. Przygotowanie materiałów do lekcji, pomocy dydaktycznych dla uczniów, dodatkowe obowiązki zawodowe, takie jak: przygotowanie uczniów do konkursów, olimpiad, sprawozdania, protokoły z posiedzeń komisji, rad pedagogicznych, ewaluacje, skutkują koniecznością przenoszenia pracy także do domu. Kolejnym obowiązkiem jest praca wychowawcy, w której nauczyciel z powodu organizacji systemu edukacji często zmuszony jest realizować na ile to możliwe w ramach jego kwalifikacji pracę, którą realizować powinien pedagog, czy psycholog szkolny. Jest to także zawód bardzo często poddawany negatywnej ocenie społecznej, przez osoby, które nie zdają sobie sprawy, że 18 czy 22 godziny pracy w ramach pensum to tylko ta widoczna dla uczniów część pracy każdego nauczyciela… W konsekwencji nauczyciele są grupą szczególnie często opisywaną, jako narażą na wystąpienie zespołu wypalenia zawodowego (Retowski, b.d.; Szempruch & Cieśleńska, 2021).
„Zawód nauczyciela związany jest z pełnieniem ważnej roli społecznej, w której eksponowany jest m.in.: kontakt z drugim człowiekiem, zaangażowanie emocjonalne, ciągłe doskonalenie posiadanych kompetencji, funkcjonowanie w sytuacjach trudnych, silna ekspozycja społeczna i skuteczne radzenie sobie ze stresem. Od przedstawicieli tego zawodu oczekuje się wysokiego poziomu profesjonalizmu.” (Retowski, b.d.).
Nauczyciel, który jest wypalony zawodowo może nie być w stanie sprostać oczekiwaniom, jakie na niego spadają i może także mieć trudności w budowaniu poprawnych relacji z uczniami, ich rodzicami oraz współpracownikami w środowisku szkolnym. Taki stan nauczyciela niekorzystnie wpływa na stopień realizacji wyznaczonych zadań należących do roli nauczyciela.
Należy pamiętać, że syndrom wypalenia dotyka jedynie te osoby, które początkowo uznawały swoją pracę za coś obdarzonego przez nie pasją, motywacją wewnętrzną, zapałem, entuzjazmem i chęcią do pełnienia swojej roli. Osoby nieposiadające tych cech
mogą co prawda doświadczać zmęczenia, stresu, czy niechęci do swojej pracy, jednak nie mieści się to w pojęciu wypalenia (MindHealth, b.d.). Zapobieganie wypaleniu w pracy powinno stać przede wszystkim po stronie pracodawcy lub osoby zarządzającej daną placówką.
Takie osoby powinny dbać o komfort pracowników poprzez na przykład:
– zapewnienie przestrzeni do odpoczynku i regeneracji swoim pracownikom;
– przydzielanie adekwatnej do zaangażowania pracownika wysokości wynagrodzeń;
– budowanie wspierającego i współpracującego ze sobą zespołu (w tym sprawna komunikacja i możliwość wspólnego rozwiązywania problemów);
(Zuwalska, b.d.).
Co może natomiast zrobić sam pracownik by zapobiec wypaleniu? Przede wszystkim warto wykazać się asertywnością w miejscu pracy oraz stawiać granice pracodawcy i współpracownikom. Pomocne będzie także zadbanie o własny odpoczynek i relaks, zapewnienie sobie samemu czasu i przestrzeni na regenerację sił. Ważne w tej kwestii jest nie stawianie samemu sobie zbyt wysokich, wymagań względem pracy, a także nagradzanie siebie samego za osiągnięte sukcesy oraz wybaczanie sobie błędów i porażek. Warto także skonsultować się ze specjalistą, który pomoże uporać się ze skutkami wypalenia zawodowego. Wypalenie może mieć wyraźny wpływ na ogólny stan zdrowia i skutkować późniejszymi pogorszeniem stanu zdrowia psychicznego (Stradomska, 2021).
Jedną ze skutecznych metod zapobiegania rozwinięciu się wypalenia zawodowego jest udział w grupach Balinta. Grupy te powstały początkowo w celu uświadomienia lekarzom psychologicznych aspektów problemów pacjentów i zadbania o dobre nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z nimi. Obecnie uczestnictwo w grupach Balinta jest dedykowane nie tylko lekarzom, ale także nauczycielom, psychologom, pedagogom, całemu personelowi medycznemu i innym zawodom, gdzie w pracy istotna jest relacja z drugą osobą (klientem, pacjentem, uczniem). Główne działanie grup Balinta opiera się na przedstawieniu przez osobę w danej specjalizacji swoich odczuć, emocji, reakcji i refleksji związanych z daną problematyczną sytuacją mającą miejsce w pracy danej osoby oraz skonfrontowanie się z pytaniami i przemyśleniami reszty osób z grupy na temat poruszonych kwestii. Dzięki temu można dostrzec deficyty w komunikacji lub niekorzystne wzorce zachowań w relacji lekarz- pacjent czy nauczyciel-uczeń, a przez to zrozumieć istotę zjawisk zachodzących między ludźmi oraz poprawić jakość wykonywanej pracy, własne samopoczucie i satysfakcję z niej (MindHealth, b.d.; Zuwalska, b.d.). Grupy takie dają też możliwość otrzymania zrozumienia oraz wsparcie ze strony osób borykających się ze specyficznymi dla danej grupy zawodowej problemami.
W wypadku nasilonych objawów zespołu wypalenia zawodowego konieczne może być skorzystanie z pomocy psychoterapeuty, psychologa lub/i lekarza. Lekarz może także zadecydować o wystawieniu zwolnienia lekarskiego. Co ciekawe sam zespół wypalenia zawodowego nie jest podstawią do orzeczenia czasowej niezdolności do pracy, lecz jego następstwa, najczęściej w postaci objawów zespołu depresyjnego, zaburzeń lękowych, zaburzeń adaptacyjnych, zaburzeń snu, schorzeń psychosomatycznych, uzależnień (Stradomska, 2021).
ŹRÓDŁA:
Głos Pedagogiczny. (b.d.). Wypalenie zawodowe nauczycieli [Wywiad z dr. hab. Sylwiuszem Retowskim].
https://www.glospedagogiczny.pl/artykul/wypalenie-zawodowe-nauczycieli
ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics. (2019). QD85 Burn-out. World Health Organization.
https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http://id.who.int/icd/entity/129180281
Mańkowska, B. (2018). Wypalenie zawodowe. Dylematy wokół istoty zjawiska oraz jego pomiaru.
[Brak pełnego wydawcy – dodaj jeśli znasz].
MindHealth. (b.d.). Wypalenie zawodowe.
https://mindhealth.pl/co-leczymy/wypalenie-zawodowe
Stradomska, M. (2021). Wypalenie zawodowe. Medycyna Praktyczna.
https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/aktualnosci/302359,wypalenie-zawodowe
Szempruch, J., & Cieśleńska, B. (2021). Wypalenie w pracy zawodowej nauczyciela.
Społeczeństwo. Edukacja. Język, 13, 37–51.
Zuwalska, S. (b.d.). Wypalenie zawodowe. Centrum Wsparcia UG.
https://centrumwsparcia.ug.edu.pl/wypalenie-zawodowe/
