W celu ułatwienia przy wyborze i poszukiwaniu odpowiedniego dla siebie psychoterapeuty, postanowiłam napisać tekst, który mam nadzieję, w jakimś stopniu przybliży metody stosowane we współczesnej psychoterapii (ze szczególnym uwzględnieniem psychoterapii psychoanalitycznej i psychodynamicznej) a jednocześnie obali krążące w społeczeństwie mity związane z konkretnymi jej odmianami.
Skąd biorą się aktualne skojarzenia z psychoterapią?
W codziennym życiu często możemy napotkać sporą ilość konkretnych stereotypów, skojarzeń związanych z tematem psychoterapii. Chociażby często pojawiające się w memach* umiejscowienie pacjenta na kozetce w pozycji leżącej w czasie sesji, lub stosowanie bardzo symbolicznej i zarazem uniwersalnej dla wielu pacjentów analizy marzeń sennych. Te skojarzenia nie biorą się oczywiście znikąd. Wspomniane tutaj metody posiadają swoją genezę w początkach jednego z nurtów psychologicznych i psychoterapeutycznych, czyli klasycznej psychoanalizie. Ta dziedzina, na bazie której powstały współcześnie funkcjonujące szkoły psychoterapii, zwane psychoanalitycznymi lub psychodynamicznymi, zostały zapoczątkowane przez Zygmunta Freuda i jego następców oraz w pewnym stopniu jego krytyków. Jak część osób może kojarzyć, sposoby i teorie opracowane przez Freuda nie zawsze miały faktyczne podłoże empiryczne, i niekoniecznie się w całości sprawdzały. Dlatego też jego podejście musiało zostać zmodyfikowane, by poprzez potwierdzenie skuteczności psychoanalizy, ten nurt mógł zostać uznany jako faktyczna gałąź nauk empirycznych, jaką jest psychologia. (Psychologia by móc zostać uznaną za naukę empiryczną musiała spełnić warunki takiej nauki, tzn. musiała zostać poparta twardymi, niekwestionowalnymi dowodami; badaniami naukowymi.)
Współczesna psychoanaliza opiera się częściowo na założeniach i sposobach pracy Zygmunta Freuda i jego następców, lecz część jej elementów wygląda dzisiaj zupełnie inaczej niż na początku XX wieku, kiedy odkryto tą metodę leczenia zaburzeń psychicznych. Wcześniej wspomniana metoda swobodnych skojarzeń Freuda lub analiza marzeń sennych mają faktyczne zastosowanie we współczesnej terapii psychodynamicznej. Głównie polega ona na tym, że pacjent może, a nawet powinien dzielić się wszystkimi faktami, uczuciami, konfliktami które go dręczą, zaznaczać czego nie rozumie zarówno w sobie, jak i w otaczającym go świecie i innych ludziach. Terapeuta ma za zadanie jedynie – udzielając komentarzy do wypowiedzi – naprowadzić na prawidłowe odpowiedzi osobę, która do niego przychodzi, nie przedstawiając jej gotowych rozwiązań. Bardziej stara się zauważyć, oraz pomóc przeanalizować trudności występujące w świecie wewnętrznym danej osoby i przedstawić pacjentowi swoją interpretację w jak najbardziej jasnej i przystępnej do zrozumienia formie. Ważne jest uświadomienie sobie nierozwiązanych konfliktów, które istnieją w psychice pacjenta, a także mechanizmów obronnych**, które zostały wytworzone przez jego umysł w celu zapanowania nad mającymi miejsce w jego życiu sytuacjami. Podczas sesji pacjent z terapeutą analizują i starają się złożyć w całość jego przeszłość, zaistniałe zdarzenia z jego życia, które są przyczyną aktualnego sposobu postrzegania świata i samego siebie, oraz objawów chorobowych. Do tego niezbędne jest stworzenie odpowiedniej relacji między terapeutą a pacjentem, która mogłaby stać się jednocześnie wzorcem nowych, długich, prawdziwych i stabilnych relacji w życiu. Odnośnie formy, w jakiej prowadzone są spotkania: pacjent nie leży już zwykle na kozetce kojarzonej z Freudem, a ma najczęściej kontakt twarzą w twarz z psychoterapeutą w pozycji siedzącej. Jest to ważne ze względu na możliwość analizy nie tylko tego, co pacjent mówi, ale także jak się niewerbalnie zachowuje i pozwala to także na wykrycie przez terapeutę możliwych widocznych na zewnątrz symptomów, które mogłyby świadczyć o aktualnym stanie emocjonalnym pacjenta. Jedynie część współczesnych terapeutów psychoanalitycznych prowadzi terapię pacjentów z użyciem kozetki psychoanalitycznej i tylko jeśli pacjent odczuwa korzyści z takiej pozycji podczas sesji psychoterapii. Części pacjentów pozycja taka pozwala na głębsze rozluźnienie ciała, i stan relaksu pozwalający na efektywniejszą pracę terapeutyczną. Pozycja leżąca może ułatwić skupienie się na świecie wewnętrznym myśli i uczuć, bez kontaktu wzrokowego z terapeutą i innymi bodźcami ze świata zewnętrznego w gabinecie. Pozycja podczas sesji jest więc dobierana do potrzeb konkretnego pacjenta, ale najczęściej sesja terapeutyczna odbywa się w fotelu. Taką pozycję podczas sesji psychoterapeutycznej wprowadził Carl Gustaw Jung. Czas trwania procesu pracy z pacjentem jest bardzo szeroki i waha się od 6 miesięcy do kilkunastu miesięcy, jeśli tego wymaga charakter zaburzeń pacjenta spotkania mogą trwać kilka lat. Terapia psychoanalityczna/psychodynamiczna jest skuteczną formą leczenia wielu zaburzeń psychicznych, w szczególności takich, jak zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe oraz zaburzenia osobowości.
„By dotrzeć to tego, co nieuświadomione, terapeuta psychoanalityczny analizuje też sny, wolne skojarzenia, przejęzyczenia, schematy zachowań, działania pacjenta. Na podstawie analizy zgromadzonego materiału tworzy interpretacje, które mają przybliżyć pacjentowi w zrozumiały sposób to, co leży u podstaw jego przeżyć, myśli i działań. Ta wiedza oraz relacja z terapeutą dają możliwość przeżycia i pomyślenia na nowo o poprzednich doświadczeniach, uzyskania szerszego oglądu sytuacji i jej bardziej złożonego obrazu. To wszystko jest podstawą do szukania nowych rozwiązań i zmiany. W efekcie uzyskania wglądu pacjent może lepiej radzić sobie z tym, co wcześniej było konfliktowe, bolesne, zakłócało jego życie, nie pozwalało być sobą.” – [portal internetowy „Dobra przestrzeń”]
Jedną z kontrowersyjnych z dzisiejszej perspektywy, historyczną szkołą psychoterapii jest behawioryzm. Początkowe założenie behawiorystów opierało się głównie na badaniu, braniu pod uwagę tylko i wyłącznie tego, co można potwierdzić na podstawie badań naukowych. Behawioryści skupiali się na tym, co wyraźnie widać, nie zaprzątali sobie zbytnio głowy istotą świata wewnętrznego człowieka, obserwowali reakcje na bodźce, odruchy warunkowe i bezwarunkowe, mechanizmy zachowania i wpływ otoczenia na jednostkę. Dla kontrastu, psychoanalitycy skupiali się głównie na rozwiązywaniu wewnętrznych konfliktów człowieka, starali się odkryć nieświadomą część jego umysłu, chociażby poprzez analizę marzeń sennych lub metodę swobodnych skojarzeń.
Psychoterapia behawioralna może być uznawana ze współczesnego punktu widzenia, za kontrowersyjną, głównie poprzez nieetyczne metody badań i potwierdzenia teorii. Przykładem może być chociażby stosowanie manipulacji w eksperymentach, czy praktykowanie metody terapii awersyjnej, czyli próby modyfikowania ludzkiego zachowania, polegającego na wywołaniu uczucia wstrętu względem niepożądanego zachowania (np. uzależnienia od papierosów lub alkoholu), która wywoływała negatywne skutki w organizmie człowieka i utrudniała jego funkcjonowanie. Także tyczy się to niemoralnego wykorzystywania zwierząt w celach badawczych oraz prowadzenia badań przy pomocy dzieci, które w konsekwencji tych badań doznały długofalowych traum (np. eksperyment z Małym Albertem).
Nie warto jednak całkowicie odtrącać podejścia behawiorystycznego ze względu na mankamenty w jego historii, ponieważ dzięki tym badaniom mogła się rozwinąć część obecnych metod leczenia, oraz otrzymaliśmy dużo informacji, istotnych dla rozwoju nauk zajmujących się funkcjonowaniem człowieka.
Psychoterapia poznawcza miała swoje początki w rozważaniach Wilhelma Wundta (twórcy strukturalizmu), a także później Williama Jamesa (który opowiadał się za funkcjonalizmem). Współczesna perspektywa poznawcza to stanowisko w psychologii, które za jej główny przedmiot uważa procesy umysłowe, takie jak uczenie się, pamięć, spostrzeganie i myślenie, interpretując je jako formy przetwarzania informacji (strukturalizm + funkcjonalizm + psychologia Gestalt).
Współczesna forma psychoterapii poznawczo-behawioralnej skupia się na opracowaniu trudności pacjenta i modyfikacji jego nieprzystosowawczych, nieprzydatnych wzorców myślenia, zachowań i nawyków. Tym, co różni tą metodę od jej pierwowzorów jest to, że kładzie się w niej nacisk na indywidualne podejście do pacjenta, a nie stosowanie uogólnionych schematów działania w stosunku do całej grupy ludzi. Pacjent podczas sesji zostaje nakierowany na bardziej realistyczne zrozumienie własnych schematów myślenia i działania, co ma skutkować poprawą jego stanu emocjonalnego i wyzbyciem się niekorzystnych elementów funkcjonowania. Ważną kwestią jest tu współpraca między pacjentem a terapeutą, oparta na empatii i dokładnym zrozumieniu. Oprócz technik polegających na diagnozie błędów w myśleniu pacjenta i konwertowanie ich w założenia bardziej dla niego korzystne, czasem w procesie terapii stosuje się także ekspozycję na bodziec wywołujący lęk. Ponieważ w tym nurcie terapia jest zorientowana na konkretny cel i skupia się stricte na problemie, czas jej trwania wyznacza się na okres od kilku do kilkunastu spotkań, a przy głębszych zaburzeniach paru miesięcy. Dodatkowo, zalecane są sesje podtrzymujące co około 3 miesiące. Pomiędzy sesjami pacjent ma często do zrealizowania ustalone w trakcie sesji zadania, czy eksperymenty. Ta metoda sprawdza się głównie w przypadku zaburzeń lękowych, depresji (wyeliminowanie destrukcyjnych myśli), fobii oraz w sytuacjach, gdy pacjent nie jest w stanie zrozumieć swoich myśli i wynikających z nich zachowań. W ostatnim czasie psychoterapia poznawczo-behawioralna zajmuje się także leczeniem zaburzeń osobowości, opracowano tzw. terapię schematów, która czasem trwania zbliża się do terapii psychodynamicznej stosowanej najczęściej w tych zaburzeniach.
Kolejną częścią omawianego zagadnienia jest perspektywa humanistyczno-egzystencjalna
w psychoterapii. Perspektywa humanistyczna w psychologii została zainicjowana przez Abrahama Maslowa, którego możemy kojarzyć przede wszystkim z jego piramidy potrzeb człowieka. Perspektywa humanistyczna u swoich korzeni zwracała wyraźnie uwagę na rolę ludzkich zdolności, potencjał rozwojowy człowieka i jego wolną wolę. Początek terapii humanistycznej dał m.in. Carl Rogers, który zaznaczył, że klientowi w czasie terapii należy zapewnić bezwarunkową akceptację, empatię i być przy tym autentycznym. Nawiązując do wcześniejszych fragmentów, behawioryści nie traktowali człowieka jako istotę niezależną, posiadającą nad sobą kontrolę. Przypisywali ją bardziej czynnikom niezależnym od człowieka jako jednostki i jego nieświadomym zachowaniom, odruchom. Także psychoanalitycy przykładali uwagę głównie do procesów nieświadomych w psychice człowieka.
Głównym założeniem podejścia humanistyczno-egzystencjalnego jest analiza, w jaki sposób światopogląd klienta wpływa na dokonywane przez niego wybory. Terapeuta tego nurtu pomaga pacjentowi zrozumieć to, czego doświadcza, ale z wyłączeniem interpretacji jego uczuć. Proces terapii ma na celu zwiększenie samoświadomości oraz samoakceptacji pacjenta, wzbudzenie tendencji do samorozwoju i poszukiwania sensu życia oraz wzmocnienie możliwości przeżywania doświadczeń przez pacjenta. W terapii humanistyczno-egzystencjalnej pacjent wraz z terapeutą ma pracować nad lepszym zrozumieniem siebie, poczuciem lepszej jakości życia, walką z lękami i nerwicami, a także poprawy relacji zarówno samym sobą jak i z bliskimi dla niego osobami.
Psychoterapia systemowa z kolei zakłada istnienie człowieka głównie w kontekście jednostki funkcjonującej jako część systemu. W przeciwieństwie do wyżej wspomnianych podejść, w tego typu terapii prowadzący nie skupia się tylko na jednej osobie, ale na całej grupie współżyjących ze sobą osób, takich jak rodzina, związek (terapia par) lub grupy przyjaciół, grupy współpracowników (terapie grupowe). Głównym zainteresowaniem terapeuty są relacje między członkami danej grupy, ich sposoby i jakość komunikacji, ich role i interakcje. Pacjenci podczas sesji są zachęcani do szczerego wyrażania swoich uczuć, myśli, intencji i potrzeb, by między członkami danej grupy doszło do lepszego zrozumienia i wyeliminowania napotkanych trudności. Psychoterapię systemową wdraża się często jako działanie interwencyjne w przypadku, gdy dochodzi do przemocy domowej, kryzysów małżeńskich, lub gdy objawy występują u dziecka. Podjęcie się takiej terapii zalecane jest, kiedy w danej grupie społecznej pojawia się uzależnienie, przemoc fizyczna lub psychiczna albo gdy choroby i zaburzenia psychiczne poszczególnych osób utrudniają życie całej grupie, w które dana osoba funkcjonuje. Istotną rolą spotkań w nurcie systemowym jest możliwość spojrzenia z dystansu na mechanizmy niepozwalające na osiągnięcie porozumienia lub powodujące objawy u jednego z członków rodziny. Czas trwania psychoterapii systemowej może być różny i zależy od potrzeb danych osób, rodzaju problemu oraz zaangażowania we współpracę osób uczestniczących w procesie terapeutycznym. Średni czas trwania podaje się od 6 do 20 spotkań.
Jednym z podejść we współczesnej psychoterapii jest koncepcja łączenia różnych opisanych nurtów terapii w trakcie terapii jednego pacjenta; dopasowanie rodzaju terapii do jego potrzeb, preferencji
i możliwości. Taki rodzaj psychoterapii nazywamy psychoterapią integracyjną, czyli łączącą co najmniej dwa różne podejścia. Plusem terapii integracyjnej jest możliwość dostosowania procesu do indywidualnych, lub aktualnych potrzeb pacjenta, jednakże minusem jest to, że osoba prowadząca terapię w takim nurcie musi posiadać bardzo szeroką wiedzę teoretyczną i praktyczną, by poprawnie przeprowadzić leczenie o takim charakterze.
„[…] Odpowiednia zmiana myślenia ma wpływ na zachowanie i samopoczucie, które były do tej pory niewłaściwe oraz utrudniające codzienne funkcjonowanie.”
* memy – w znaczeniu humorystycznych komunikatów obrazkowych
** mechanizmy obronne – nieświadome sposoby unikania i redukowania potencjalnie zagrażających nam uczuć jak strach czy lęk
BIBLIOGRAFIA:
Kleiman, Paul, Psychologia. Przewodnik dla lubiących rozkminiać bez bólu. Wydawnictwo Zwierciadło
Kozielecki, J. (1997 i późniejsze). Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa: Wyd. „Żak” (wybrane fragmenty)
Zimbardo, P.G. i in. (2010). Psychologia. Kluczowe Koncepcje. Podstawy Psychologii (wybrane fragmenty)
Schultz, D.P., Schultz, S.E. (2008). Historia współczesnej psychologii. Kraków: UJ (wybrane fragmenty)
Tavris, C., Wade, C. (2008). Psychologia. Podejścia i Koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka. (wybrane fragmenty)
Rathus S. A. (2006). Psychologia współczesna. Lepiej-więcej-przystępniej. Gdańsk: GWP (wybrane fragmenty)
ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
https://www.dobra-przestrzen.pl/artykuly/dla-kogo-terapia-w-nurcie-psychoanalitycznym/
https://mindhealth.pl/terapie/psychoterapia/humanistyczna
https://www.psychoterapia.org/terapia-humanistyczno-egzystencjalna
https://www.luxmed.pl/dla-pacjenta/uslugi/harmonia/nurt-systemowy
https://www.luxmed.pl/dla-pacjenta/uslugi/harmonia/psychoterapia-integracyjna
